Over poeslieve viervoeters en pluizenbollen: katten in de Brusselse museumcollecties

Met spaarzame lijnen en een minimum aan middelen roept Léon Spilliaert (1881-1946) een raak beeld van een zwarte kat op. Het dier, getekend in Oost-Indische inkt, is van de rug af te zien en staart raadselachtig naar de horizon. Dit werk weerspiegelt de hoogst persoonlijke stijl van de introverte Spilliaert, die in zijn oeuvre steeds opnieuw gestalte geeft aan de diepste zielenroerselen. De tekening kwam tot stand in 1902, tijdens de vroegste én origineelste periode van de Belgische kunstenaar. Het was in die tijd dat Spilliaert geregeld zijn geboortestad Oostende verliet om in Brussel te wonen en werken. Zwarte katten worden van oudsher geassocieerd met duistere machten, met ongeluk en met de dood. Het is niet uitgesloten dat Spilliaert met dit werk zinspeelt op The Black Cat (1843), een bekend kortverhaal van Edgar Allan Poe, wiens werk hij erg waardeerde.

Plaats: bewaard in het Prentenkabinet van KBR, te bekijken op aanvraag

Deze Japanse houtsneeprent brengt ons naar een bordeel in de beroemde Yoshiwara-wijk (Tokio). Deze amusementswijk lag wat buiten de stad. Het uitzicht toont de rijstvelden van Asakusa bij valavond, met de zon die ondergaat achter de Fuji-berg. Op de achtergrond is de tempelstoet ter gelegenheid van het Festival van de haan te zien. Op deze hoogdag in de amusementswijk mogen de courtisanes uitzonderlijk overdag een klant ontvangen. De kat op de vensterbank is een stille getuige van het namiddagbezoek van een klant. Die klant bracht voor de courtisane een nieuwe set haarspelden mee, die achteloos op de grond ligt. De vrouw zelf is niet te zien; waarschijnlijk zit ze links achter het kamerscherm. Het pakje tissues op de grond laat vermoeden dat ze klaar is met haar klant. Maar al die details kunnen de kat niet deren. Die doet waar katten zo goed in zijn: onverstoorbaar naar buiten kijken.

Plaats: bewaard in het Prentenkabinet, te bekijken op aanvraag

Deze ranke, zittende kat is het bekendste werk van Édouard-Marcel Sandoz, een beroemde dierenbeeldhouwer. Zijn inspiratie haalde hij overduidelijk uit het Egypte van de farao's. Toch is het werk stilistisch als zuiver art deco te bestempelen. Die stijl, die tijdens het interbellum hoogtij vierde, knoopte aan bij het traditionele, maar dan in een modern jasje gestoken. Door invloeden van het kubisme met de stijl van het faraonische Egypte te vermengen, werd het werk iconisch en voor zijn tijd als avant-gardistisch beschouwd. Het grote publiek maakte in 1925 op de beroemde internationale tentoonstelling voor moderne decoratieve en industriële kunsten kennis met de 'Zittende kat'. Daar werd het exemplaar dat nu in het Museum Kunst & Geschiedenis te zien is, trouwens aangekocht.

Plaats: Magasins Wolfers – Museum Kunst & Geschiedenis

Dit fragment is afkomstig van de boord van een groot doek waarin overledenen werden gewikkeld. Er zijn verschillende geborduurde katachtigen op te zien. Het gaat hoogstwaarschijnlijk om poema's, die overal in de Andes als machtige dieren werden beschouwd en vereerd. Boeiend aan dit weefsel zijn het kleurenspel en de omkeringen van het motief. Het eerste dier, dat ondersteboven staat, is blauw. Daarin is een gele katachtige figuur verwerkt, die op zijn beurt een groene poema bevat. Het volgende dier in de rij staat op zijn poten en is groen. Er zijn twee dieren in geweven. Dit patroon herhaalt zich als in een creatieve, algoritmische reeks.

Plaats: Peruzaal, Inv. AAM 46.7.374 (collectie Amerika)

De dierenwereld is de voornaamste inspiratiebron van de Belgische kunstenaar Alain Delaunay.  Op zijn geheel eigen manier en met veel geduld creëert hij met kleurpotloden werken van uitzonderlijke kwaliteit. Hij plaatst een oneindig aantal kleurstreepjes – naast elkaar, elkaar kruisend of elkaar overlappend – die zijn werken een enorme diepgang en zeer vloeiende afwerking geven. Het duurt weken om één tekening te voltooien. Hier lijkt de geelogige kat die uit het hoge gras opduikt, zich rechtstreeks tot ons te richten. Of probeert hij uit het werk te springen?

Plaats: collecties van het Art et marges museum

Maar kennis met Pluto, de kat van het Koninklijk Museum van het Leger en de Krijgsgeschiedenis! Deze kat speelde een rol in het verzet tijdens de Tweede Wereldoorlog en werd door het Geheime Leger ingezet om boodschappen – briefjes verstopt in zijn halsband – over te brengen. Pluto mag dan wel niet zo bekend zijn als zijn 'collega's', de onzinkbare scheepskat Sam of Acoustic Kitty, hij is en blijft een onvervalste Belgische held! Om deze kat met een buitengewone missie te aanschouwen, moet je naar de eerste verdieping van de tentoonstelling 40-45 'Oorlog. Bezetting. Bevrijding'. Het museum kreeg Pluto in februari 1998 in handen na een schenking.

Plaats: te bezichtigen in de tentoonstelling 40-45 (Bordiau-gebouw) van het Koninklijk Museum van het Leger en de Krijgsgeschiedenis.

In een mix van Italiaanse en Vlaamse stijl met een levendige kleurenpracht brengen Jan Sanders van Hemessen en Meester van Paulus en Barnabas een herinterpretatie van de evangelische parabel van de verloren zoon. Met een buitengewoon oog voor beweging en detail verplaatst de Antwerpse schilder het tafereel naar een bordeel, waar de verloren zoon zijn erfenis verbrast tussen meisjes van plezier en schurken. De muzikanten, de vrolijke sfeer, de luxekleren en de glazen wijn ... alles is tot in de puntjes nauwkeurig en realistisch uitgewerkt. Onderaan links loert een grijze kat. Het is de pendant van de vrouw rechts. De kat geniet net zoals zij van het spektakel. Het is zeer aannemelijk dat de kat hier wordt geassocieerd met wellust en symbool staat voor wulpsheid, zoals dat wel vaker het geval is.

Plaats: te bekijken in het Old Masters Museum, zaal 67, vanaf 15 oktober 2021